ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΟΙΝΟΤΟΠΙΑ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ: ΤΡΕΙΣ ΔΥΝΑΜΙΚΕΣ ΜΙΑΣ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΤΥΡΑΝΝΙΑΣ

S. Alexander Haslam και Stephen Reicher

«Beyond the Banality of Evil: Three Dynamics of an Interactionist Social Psychology of Tyranny», Personality and Social Psychology Bulletin Vol. 33 No. 5, (2007), 615-622

Το πείραμα των φυλακών Stanford έδειξε ότι η κατανόηση μιας ακραίας ενέργειας απαιτεί εκτίμηση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών και της αλληλεπίδρασης μεταξύ προσώπου και κατάστασης. Το κακό επικρατεί όταν ευπρεπείς άνθρωποι υπό τερατώδεις καταστάσεις μετατρέπονται σε τέρατα, κυρίως όταν η κρίση τους υποσκελίζεται από την υπακοή τους σε μια παντοδύναμη ομάδα (θέση ‘κατάστασης’).

Η επαναξιολόγηση της ‘κοινοτοπίας του κακού’, δηλαδή ότι κοινοί άνθρωποι  πραγματοποιούν ακρότητες εν αγνοία τους, κατέδειξε ότι οι δράστες λειτουργούν σκεπτόμενοι και με δημιουργικότητα. Εισάγεται μια αλληλεπιδραστική ψυχολογική προσέγγιση της τυραννίας, η οποία ερμηνεύει πώς οι άνθρωποι α) αρχικά συγκεντρώνονται στις ακραίες ομάδες, β) μεταμορφώνονται ως μέλη των ομάδων και γ) αποκτούν επιρροή πάνω σε άλλους ‘κανονικοποιώντας’ την καταπίεση. Σε αυτή τη ‘θέση αλληλεπίδρασης’, μια συμπεριφορά ερμηνεύεται ως συνισταμένη δυο ανεξάρτητων παραγόντων, του ατόμου και της κατάστασης, που όμως διαφοροποιούνται αμφότεροι κατά την αλληλεπίδραση.

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΟΠΙΑΣ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ

Ο Adolf Eichmann, πρωτεργάτης των Ναζί, έτυχε ψυχιατρικών εκτιμήσεων, που τον χαρακτήρισαν ψυχοπαθή.

Η Hannah Arendt αμφισβήτησε την ψυχιατρική γνωμάτευση χαρακτηρίζοντάς τον Eichmann φυσιολογικό, που σκότωνε μηχανικά ακολουθώντας εντολές χωρίς ικανότητα ηθικής κρίσης των πράξεών του.

Ο Milgram διερεύνησε την ανθρώπινη υποταγή με ένα πείραμα, όπου φυσιολογικοί άνθρωποι ‘δάσκαλοι’ υπέβαλαν σε ηλεκτρικές εκκενώσεις άλλους ανθρώπους ‘μαθητές’. Το 65% των ‘δασκάλων’ υπακούοντας σε όλες τις εντολές υπέβαλε τους ‘μαθητές’ σε επικίνδυνες εκκενώσεις.

Ο Zimbardo πραγματοποίησε το πείραμα των φυλακών του Stanford, όπου κάποιοι από τους συμμετέχοντες φοιτητές χρήστηκαν ‘δεσμοφύλακες’ και κάποιοι άλλοι ‘φυλακισμένοι’. Οι ‘δεσμοφύλακες’ επέδειξαν υπερβολική αγριότητα έναντι των ‘φυλακισμένων’.

Ο Browning εξέτασε τις δραστηριότητες της Reserve Police Battalion, μιας γερμανικής στρατιωτικής μονάδας. Τα μέλη της ομάδας δεν ήταν φανατικοί, αλλά φυσιολογικοί άνθρωποι, που βρέθηκαν σε μια έξωθεν υποβαλλομένη κατάσταση με αποτέλεσμα να μην κρίνουν οι ίδιοι τις πράξεις τους.

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΛΟΓΩΝΤΑΣ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΟΠΙΑΣ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ

Ο Cesarani υποστήριξε την άποψη ότι ο Eichmann αρχικά είχε αποδεχτεί την αντισημιτική ναζιστική ιδεολογία και επιπλέον οι ιδέες του διαφοροποιήθηκαν στο πλαίσιο της ταύτισής του με τους Ναζί. Δεν ακολουθούσε εντολές, αλλά επινοούσε νέους τρόπους δολοφονιών επιδιώκοντας την αποδοχή από ανώτερούς του και την προαγωγή του. Τέλος, ο Eichmann ήταν γνώστης της κατάστασης και των θανάτων που προκαλούσε, όπως και της αρνητικής γνώμης άλλων για τις ενέργειές του, αλλά δεν επέδειξε καμιά μεταμέλεια.

Ο Vetlesen ερευνά τη συμπεριφορά των Ναζί, όπου διαφάνηκε ότι όλοι οι αξιωματικοί των SS είχαν γνώση των ενεργειών τους, πίστευαν σε αυτές και κατόπιν πανηγύριζαν για ό,τι έκαναν. Η διαδικασία αυτή ήταν υποβαλλόμενη και αποτελούσε το τέλος μιας πορείας κοινωνικοποίησης κάθε μέλους της ομάδας και κοινωνικής μεταμόρφωσης.

Η ανάλυση του Browning επίσης αποκαλύπτει ότι υπήρχαν διαφορετικές συμπεριφορές μέσα στη RPB. Υπήρχαν οι ενθουσιώδεις δολοφόνοι, οι πιστολάδες αλλά και οι αντιφρονούντες.

Στο πείραμα του Milgram, όπως και του Zimbardo, η κοινοτοπία του κακού δεν εξηγεί την ευρύτατη ποικιλία συμπεριφορών. Οι ενέργειες των συμμετεχόντων σε κάθε περίπτωση ήταν ανεξάρτητες από το κοινωνικό πλαίσιο, ενώ δρούσαν πιστεύοντας πως  έκαναν το σωστό και όχι από μηχανική υποταγή.

ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΟΙΝΟΤΟΠΙΑ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ

1^η ΔΥΝΑΜΙΚΗ: ΠΟΙΟΣ ΠΡΟΣΕΡΧΕΤΑΙ ΣΕ ΤΥΡΡΑΝΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ

Οι ενδιαφερόμενοι να συμμετέχουν σε μια ‘ψυχολογική μελέτη της ζωής στη φυλακή’ είναι πιο αυταρχικοί, κυριαρχικοί, επιθετικοί και ναρκισσιστές από τους μη ενδιαφερόμενους. Οι προσελκυόμενοι στο Ναζισμό ικανοποιούνταν υπαρξιακά από την ιδεολογία της οργάνωσης σε αναφορά με ψυχολογικές τους ανάγκες, αλλά και προήγαγαν την επαγγελματική τους σταδιοδρομία. Το οργανωμένο κακό προκύπτει όταν προσωπικές και ομαδικές παράμετροι συγκλίνουν. Η συμμετοχή ή όχι κάθε ανθρώπου σε μια ομάδα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις επιπτώσεις της συμμετοχής..

2^η ΔΥΝΑΜΙΚΗ: ΠΩΣ ΤΑ ΑΤΟΜΑ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΝΟΝΤΑΙ ΩΣ ΜΕΛΗ ΟΜΑΔΑΣ

Τα μέλη μιας ομάδας μαθαίνοντας για την ομάδα διαφοροποιούν τον τρόπο με τον οποίο καταλαβαίνουν τον εαυτό τους, αλλάζοντας τις προσλαμβάνουσες παραστάσεις τους και τον τρόπο έκφρασής τους. Όταν οι απόψεις του μέλους γειτνιάζουν με τις θέσεις της ομάδας είναι πιο πιθανό το μέλος να αναπτύξει περαιτέρω τις ιδέες του, ειδικά  στερεότυπα και προκαταλήψεις που διαφορετικά θα είχαν αποσιωπηθεί.

3^η ΔΥΝΑΜΙΚΗ: ΠΟΤΕ ΑΥΤΑΡΧΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΑΠΟΚΤΟΥΝ ΕΠΙΡΡΟΗ

Για να επικρατήσει το κακό, απαιτείται η υποστήριξή του από μια πληθώρα ατόμων λιγότερο ακραίων, δηλαδή το κακό να αποκτήσει κοινωνική επιρροή.

Στο παράδειγμα του Ναζισμού, αρχικά οι Ναζί αποσταθεροποίησαν την κυβέρνηση παρουσιάζοντας μια κατάσταση κρίσης. Στη συνέχεια διεκδικούσαν την εξουσία προβάλλοντας ότι μπορούν να αντιμετωπίσουν το χάος, που οι ίδιοι προκάλεσαν. Όταν βρέθηκαν στην εξουσία, οι Ναζί επέδειξαν μια αποτελεσματική πολιτική με αποτέλεσμα να ενισχύσουν την πεποίθηση ότι μπορούν να δώσουν τη λύση. Ως συνέπεια, οι ηθικές ευαισθησίες των ανθρώπων διαφοροποιήθηκαν και ο ορισμός του ‘κανονικού’ επαναπροσδιορίστηκε.

Ο απολυταρχισμός δεν είναι στατική διαδικασία, οι απολυταρχικοί μπορούν να εξουσιάσουν μόνο όταν εκπροσωπεύουν μια ευρύτερη κοινωνική ομάδα. Ακραία κοινωνικά συστήματα γίνονται αποδεκτά όταν οι δημοκρατικές ομάδες αποτύχουν και οι ηγέτες των ακραίων ομάδων δείχνουν ότι μπορούν να αναστρέψουν το χάος. Με την επικράτηση αυταρχικών συστημάτων, η καταπίεση εκλαμβάνεται δεδομένη. ‘Μη φυσιολογικός’ άνθρωπος κρίνεται το μη μέλος στην αυταρχική ομάδα.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ο Cesarani υποστηρίζει ότι ο Eichmann  ήταν αψεγάδιαστος στην προσωπική του ζωή, αλλά και ‘διαφορετικός’.

Τα πειράματα των Milgram, Zimbardo και οι θέσεις της Arendt αποδυνάμωσαν τις αφαιρετικές τοποθετήσεις της τυραννίας ως δημιούργημα παθολογικών προσωπικοτήτων.

Η ψυχολογία του καθενός μπορεί να είναι αποτέλεσμα, αλλά και ρυθμιστικός παράγοντας των δυναμικών μιας ομάδας.

Το κακό μπορεί να παρουσιαστεί ως ‘φυσιολογικό’ και ‘κανονιστικό’ σε ομάδες, οπότε μπορεί να καταλήξει και ως ‘κοινότοπο’. Η ‘κανονικοποίηση του κακού’ όμως δεν είναι κοινότοπη.

Περίληψη: Ευάγγελος Κατσιούλης